Zapis windykacyjny jest przewidzianym przepisami prawa rozrządzeniem testamentowym pozwalającym na przepisanie przez spadkodawcę prawa własności określonego przedmiotu na rzecz wskazanej przez niego osoby. Istotą zapisu windykacyjnego jest to, że osoba wskazana w treści testamentu nabywa własność wskazanego przedmiotu już z chwilą otwarcia spadku – inaczej niż ma to miejsce w przypadku zwykłego dziedziczenia, kiedy własność poszczególnych składników majątku nabywa się dopiero po dokonaniu działu spadku.
Powyższa instytucja jest o tyle korzystna, iż z jednej strony pozwala na pełne zrealizowanie woli spadkodawcy, kiedy chce on np. przekazać określonym osobom zarówno fizycznym jak i prawnym (nie koniecznie będącym spadkobiercami) własność określonych przedmiotów, a z drugiej w praktyce wyklucza powstanie części sporów po śmierci spadkodawcy.
Spadkodawca przewidując zatem możliwość powstania po swojej śmierci sporów co do pozostawionego przez siebie majątku może przepisać konkretne składniki swojego majątku na wskazane przez siebie osoby – osobny te mogą być nawet osobami obcymi względem spadkodawcy. Ważne jest, jednakże, iż aby zapis windykacyjny mógł zostać uznany za skuteczny musi być dokonany w formie aktu notarialnego. Tym samym zapis taki, jeśli zostanie dokonany w formie innej (np. w formie własnoręcznego testamentu) nie osiągnie zamierzonego przez spadkodawcę skutku (zapisy nie będą miały mocy wiążącej i z momentem śmierci spadkodawcy te rzeczy nie przejdą na określone osoby).
Ważną kwestią dotyczącą zapisu windykacyjnego jest to, iż jego przedmiotem mogą być tylko określone przedmioty. Sporządzając zatem zapis windykacyjny należy dołożyć staranności, aby rzecz nim objęta była rzeczą oznaczoną co do tożsamości (należy konkretnie wskazać, o którą nieruchomość, samochód bądź mebel spadkodawcy chodzi). Dodatkowo wskazania wymaga, iż przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być również zbywalne prawa majątkowe (konkretne wierzytelności np. o odszkodowanie, zapłatę) lub przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rolne.
Wreszcie wskazania wymaga, iż przedmiotem zapisu windykacyjnego może być również ustanowienie na rzecz zapisobiercy prawa użytkowania lub służebności oraz przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. Zgodnie z art. 9811 § 2 k.c. wyżej wskazane wyliczenie ma charakter zamknięty.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeśli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia (art. 9812 k.c.).
Podsumowując, zapis windykacyjny oznacza, że z momentem otwarcia spadku (śmierć spadkodawcy), poszczególne przedmioty przechodzą na zapisobiercę. Należy pamiętać jednak, że zapisobierca windykacyjny może, w ciągu 6 miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o tytule swojego powołania do zapisu, odrzucić przypadający mu przedmiot. Terminem, ok. którego rozpoczyna bieg wskazany 6-miesieczny termin co do zasady jest dzień śmierci spadkodawcy lub dzień ogłoszenia sporządzonego przez niego testamentu. Jeśli we wskazanym terminie osoba, na rzecz której dokonano zapisu windykacyjnego nie złożyła oświadczenia przyjmuje się, że zapisobierca przyjął zapis.
