Wydziedziczenie należy do czynności spadkodawcy polegających na pozbawieniu spadkobiercy prawa do zachowku (o tym czym jest zachowek możesz przeczytać tutaj). Z powyższego wynika zatem, iż wydziedziczenie nie jest czynnością prawną spadkodawcy, która ma na celu pozbawienie określonych osób prawa do dziedziczenia, lecz stanowi wyłącznie wyraz woli spadkodawcy, aby jego zstępni, małżonek lub rodzice nie otrzymali należnego im zachowku. Jeśli zatem wolą spadkodawcy jest pozbawienie określonej osoby prawa do dziedziczenia musi on poza pominięciem tej osoby w treści testamentu dodatkowo dokonać jego wydziedziczenia wraz ze wskazaniem podstaw takiej czynności.
Zgodnie z przepisem art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Kiedy można zatem uznać, iż spadkodawca w sposób nieskuteczny dokonał wydziedziczenia? Na wstępie wskazania wymaga, iżspadkodawca może dokonać wydziedziczenia tylko w testamencie (wydziedziczenie dokonane w innej formie jest bezskuteczne i nie niesie ze sobą żadnych skutków prawnych). Z tego powodu sam testament musi też być ważny – bowiem podważenie ważności testamentu niweczy jednocześnie skuteczność samego aktu wydziedziczenia.
Jednakże najistotniejszą kwestią polegającą na weryfikacji podstawy wydziedziczenia jest dokonanie analizy jego podstaw. Spadkodawca nie może bowiem dokonać wydziedziczenia „z byle powodu”, przesłanki te muszą znajdować oparcie w przepisach prawa oraz być przesłankami rzeczywistymi i dającymi się zweryfikować. Należy pamiętać o tym, iż oceny przesłanek wydziedziczenia będzie dokonywał sąd już po śmierci spadkodawcy, a zatem jeżeli nie wskazał on precyzyjnie z jakich powodów dana osoba została wydziedziczona lub dokonał tego w sposób niejednoznaczny, sąd sam z siebie nie będzie się domyślał jakie podstawy spadkodawca miał na myśli dokonując wydziedziczenia. Dowodzi to, że wskazana podstawa wydziedziczenia musi zostać należycie uzasadniona w innym wypadku dla oceny spełnienia tych przesłanek potrzebne będzie odpowiednia postępowanie dowodowe.
Ocena zasadności przesłanek wydziedziczenia jest trudna do dokonania, bowiem zależy ona od konkretnych okoliczności sprawy. Może się bowiem zdarzyć tak, że w przypadku spadkobiercy (wydziedziczonego), który nie interesował się spadkodawcą i nie utrzymywał z nim kontaktu sąd może uznać, że zachowanie takie nie stanowi uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Tytułem przykładu można wskazać tu na pogląd, który przyjął Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 15 kwietnia 2015 roku w sprawie I ACa 985/14 uznając, iż dokonane przez ojca wydziedziczenie w testamencie syna, z powołaniem się na uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, jest bezskuteczne, bowiem z uwagi na swoją postawę i brak jakiegokolwiek zainteresowania losem syna, nie miał prawa liczyć na cieplejsze uczucia z jego strony. Tym samym nie mógł on skutecznie wydziedziczyć syna, z powołaniem się na uporczywe niedopełnianie przez niego obowiązków rodzinnych.
Jako że na tle oceny zasadności przesłanek wydziedziczenia powstał szereg orzeczeń, szczegółowe rozważania w tej materii będą przedmiotem osobnego wpisu.
Jednocześnie zaznaczenia wymaga, iż pomimo tego, iż spadkodawca dokonał wydziedziczenia, to akt ten będzie bezskuteczny w wypadku, gdy spadkodawca przebaczył. Może się zdarzyć sytuacja, w której spadkodawca nie zmienił testamentu, a doszło do przebaczenia. Wówczas przyczyna wydziedziczenia, która wskazał w testamencie spadkodawca nie ma już żadnego znaczenia.
