Zgodnie z przepisami zachowek to określona wartość majątku spadkowego, którą najbliższe spadkodawcy osoby powinny otrzymać po jego śmierci, jeśli w testamencie nie uwzględni on ich jako osób uprawnionych do dziedziczenia lub dokonana licznych darowizn na rzecz innych osób lub spadkobierców, które umniejszają udział pozostałych spadkobierców. Z powyższego wynika zatem, iż zachowek ma stanowić gwarancję ochrony osób najbliższych zmarłemu na wypadek pominięcia ich najczęściej w testamencie.
Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 kodeksu cywilnego prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, gdy byliby powołani do spadku z ustawy. Ponadto prawo do zachowku przysługuje przysposobionemu i jego zstępnym, których prawo spadkowe traktuje na równi ze zstępnymi spadkodawcy.
Wobec powyższego prawo do zachowku przysługuje określonemu kręgowi osób, co oznacza, iż nie każdy ze spadkobierców ustawowych może skutecznie się go domagać. Prawa do zachowku nie mają rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy oraz jego dziadkowie. Ustalenie kręgu osób uprawnionych do zachowku zależy zatem od wielu czynników, które nastąpiły w procesie spadkobrania. Przykładowo, krąg osób uprawnionych obejmuje dzieci spadkodawcy, ale prawo dalszych zstępnych np. wnuków uaktualnia się dopiero w wypadku braku dzieci spadkodawcy uprawnionych do zachowku.
Przepis art. 991 § 1 kodeksu cywilnego określa kryteria decydujące o wysokości zachowku. Zgodnie z brzmieniem przywołanego przepisu są to cechy (kwalifikacje) osobiste uprawnionego, tj.:
- jego trwała niezdolność do pracy albo małoletniość;
- oraz wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowym.
Ile zatem wynosi wartość zachowku? Podstawą ustalenia zachowku jest udział spadkowy, który by przypadł uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Udział ten należy pomnożyć przez 1/2 lub 2/3. Większy zachowek należy się temu, kto jest trwale niezdolny do pracy oraz małoletniemu zstępnemu.
Proces ustalenia wysokości należnego zachowku należy zatem podzielić na kilka etapów. W pierwszym etapie należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku (1/2 lub 2/3). Następnie należy dokonać ustalenia wartości stanu czystego spadku i doliczyć do niego wartość dokonanych przez spadkobiercę m. in. darowizn oraz zapisów windykacyjnych (jeśli takie zostały ustanowione). Następnie otrzymany wynik należy pomnożyć przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Tak ustalona wartość stanowi należny zachowek.
Wielkość zachowku dla każdego uprawnionego oblicza się odrębnie. Podstawa obliczania zachowku może być inna dla każdego uprawnionego, tzn. inny może być zarówno substrat zachowku, jak i ułamek, przez który substrat ten należy przemnożyć. Okoliczności te zależą od konkretnego stanu faktycznego sprawy i choć pozornie wydawać by się mogło, że dwie osoby będą miały taki sam zachowek jego ostateczna wysokość może być różna. Z uwagi na skomplikowany proces ustalania wysokości zachowku (wymóg ustalenia masy czynnej spadku oraz czynników wpływających na zwiększenie lub umniejszenie tzw. substratu zachowku) – jego ostateczne ustalenie należy pozostawić prawnikowi, specjalizującemu się w prawie spadkowym.
Roszczenie o zachowek może być dochodzone przez uprawnionego na dwa sposoby: polubownie lub na drodze sądownej. W sytuacji, gdy stronom uda się dojść do zgodnego ustalenia kwestii zachowku najbezpieczniejszą formą zawarcia porozumienia będzie jego sporządzenie w formie pisemnej i określenie w jego treści składników majątku spadkowego oraz wartość zachowku. Jeśli zawarcie takiego porozumienia okażę się niemożliwe to jedyną możliwością rozwiązania sporu pozostanie wystąpienie z powództwem o zapłatę zachowku. Pamiętać należy, że roszczenie o zachowek podlega przedawnieniu z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku.
