Zarówno rozwód jak i separacja mogą stanowić skuteczny sposób na rozwiązanie kwestii związanych z konfliktem w życiu małżonków. Instytucje te mimo, iż zostały uregulowane w tym samym akcie prawnym, tj. kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, to jednak różnią się od siebie w kluczowych z punktu widzenia stron, skutkach ich orzeczenia. Separacja w przeciwieństwie do rozwodu nie powoduje ustania małżeństwa – tym samym orzeczenie separacji uniemożliwia zawarcie nowego związku małżeńskiego oraz stoi na przeszkodzie temu, aby małżonek po jej orzeczeniu powrócił do nazwiska, jakie nosił przed ślubem
Dodatkowo wskazania wymaga, iż w sytuacji orzeczenia separacji małżonkowie obowiązani są względem siebie do wzajemnej pomocy, jeśli jest to uzasadnione względami słuszności. Pomoc taka może mieć wymiar zarówno wsparcia o charakterze materialnym jak i emocjonalnym (najczęściej obowiązek taki będzie się sprowadzał do pomocy i wsparcia małżonka znajdującego się w stanie choroby).
Orzeczenie separacji pomiędzy małżonkami może mieć również istotny aspekt w postaci obowiązku alimentacyjnego. Zakres tego obowiązku jest jednak szerszy niż w przypadku orzeczenia pomiędzy stronami rozwodu. W przypadku orzeczenia rozwodu co do zasady obowiązek alimentacyjny spoczywający na małżonku niewinnym rozpadu pożycia obowiązuje przez pięć lat od daty orzeczenia rozwodu – chyba, że sąd z uwagi na szczególne okoliczności przedłuży ten obowiązek. Zupełnie inaczej sprawa ma się przy separacji. Wraz z upływem pięciu lat obowiązek alimentacyjny nie wygasa, co oznacza, że małżonek, na którego nałożono to zobowiązanie i jednocześnie nie jest on winny rozkładu pożycia, musi wciąż uiszczać tę opłatę na rzecz współmałżonka.
Wskazania wymaga jednak, iż zarówno rozwód jak i separacja wymagają zaistnienia określonych przesłanek, które będą podlegać obligatoryjnemu badaniu przez sąd – są to tzw. przesłanki pozytywne (których zaistnienie pozwala na uwzględnienie żądania) oraz przesłanki negatywne (wykluczające orzeczenie rozwodu/separacji). W maksymalnym skrócie można stwierdzić, że przesłankami umożliwiającymi orzeczenie rozwodu jaki separacji jest istnienie zupełnego rozkładu pożycia (przy czym w rozwodzie wymagane jest dodatkowo, aby rozkład ten miał charakter trwały). Negatywna przesłanka separacji/rozwodu zachodzi w przypadku, kiedy wskutek orzeczenia ich miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów ich orzeczenie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Zaznaczenia wymaga również, iż tak w przypadku separacji jak i rozwodu sąd orzeka o tym, które z małżonków zawiniło w rozpadzie małżeństwa (chyba, że małżonkowie zgodnie oświadczą odmienną wolę). Nadto w przypadku orzeczenia separacji sąd
W orzeczeniu o separacji sąd podobnie jak w przypadku rozwodu rozstrzyga również o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz o wysokości alimentów na dziecko, a także o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania. Orzeczenie następuje na tych samych podstawach jak w rozwodzie, przy czym należy podkreślić, że zarówno w separacji, jak w rozwodzie sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Dokonując uproszczenia można stwierdzić, iż separacja stanowi mniej drastyczną formę uregulowania kwestii związanych z pogorszeniem relacji małżeńskich i co do zasady ma na celu umożliwienie stronom powrót do relacji małżeńskich (na skutek jej orzeczenia nie dochodzi do rozwiązania małżeństwa). Jest to zatem rozwiązanie korzystne dla tych osób, które z różnych względów nie chcą lub obawiają się z wystąpieniem z pozwem rozwodowym przeciwko drugiemu współmałżonkowi. Dodatkowo wskazania wymaga, iż z uwagi na możliwość zniesienia separacji w drodze postępowania nieprocesowego, a więc mało sformalizowanej procedury jest to rozwiązanie z założenia tymczasowe zwykle wybierane, gdy małżonkowie z różnych względów chcą, w założeniu w sposób nietrwały, uregulować kwestie związane ze wzajemnymi relacjami majątkowymi małżeńskimi, nie orzekając jednocześnie rozwodu.
